Με την ονομασία Νυμφαίο (Νυμφαίον) οι αρχαίοι Έλληνες χαρακτήριζαν τόπους ιερούς αφιερωμένους στις Νύμφες και ειδικότερα στις Νύμφες των πηγών που ήταν κυρίως οιΝαϊάδες. Η καθιέρωση αυτή ανάγεται από τους μυθικούς χρόνους όπως αναφέρει ο Όμηρος αλλά και πολλοί ιστορικοί στη συνέχεια όπως ο Στράβων, ο Πλούταρχος, η Σουίδα.
Συνηθέστερα τέτοιοι τόποι ήταν φυσικά σπήλαια μέσα στα οποία ανέβλυζαν πηγές και οι οποίες θεωρούνταν λουτρώνες και χώροι ενδιαίτησης των Νυμφών. Από τέτοια Νυμφαία ήταν κατάσπαρτος όλος ο αρχαίος ελλαδικός χώρος και όπου αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός. Χαρακτηριστικό ήταν αυτό που αναφέρει ο Όμηρος, το Νυμφαίο της Ιθάκης στο οποίο κατέφυγε ο Οδυσσέας και προσευχήθηκε με την επιστροφή του στο πάτριο έδαφος, ή όπως το σπήλαιο της Καλυψούς που ήταν και αυτό Νυμφαίο.
Άλλα σπουδαία νυμφαία που αναφέρονται από ιστορικούς είναι:
1. το Νυμφαίο του Παρνασσού (το αναφέρουν οι Στράβων και Παυσανίας).
2. το Νυμφαίο του Σιπύλου, ή σπήλαιο του Σιπύλου (Ιλιάδα),
3. το Νυμφαίο του Κιθαιρώνα, αφιερωμένο στις Σφραγιτίδες Νύμφες, που βρίσκεται κοντά στη Φυλή, που αναφέρουν οι Παυσανίας, Πλούταρχος και Αριστοτέλης.
4. το Νυμφαίο του Ελικώνα, αφιερωμένο στις Λιβαθρίδες Νύμφες, που αναφέρει ο Στράβων.
5. το Νυμφαίο της Βάρης όπου και ανευρέθηκαν πολλά αναθηματικά αντικείμενα μεταξύ των οποίων και η απεικόνιση του Πάνα να παίζει με σύριγγα ενώ τέσσερις Νύμφες γύρω από βωμό δέχονται την ευσεβή προσφορά του Αρχάνδρου.
6. το Νυμφαίον της Πεντέλης, που βρίσκεται λίγο υψηλότερα από τη σπηλιά του Νταβέλη που πρόκειται για σπήλαιο πλούσιο σε σταλαγμίτες και σταλακτίτες με πλακοστρωμένο πάτωμα από πήλινες πλάκες όπου και σ΄ αυτό ανευρέθηκαν πολλά αναθηματικά μαρμάρινα ανάγλυφα του 4ου αιώνα π.Χ..
7. το Νυμφαίο των Δελφών που πρόκειται για τη σπηλαιώδη Κασταλία πηγή όπου υφίστανται τρεις λαξευμένες κόγχες στις οποίες φέρονταν ισάριθμα αγάλματα Ν

Πολλές φορές γύρω από τα Νυμφαία ανεγείρονταν ιδιαίτερος μικρός ναός αφιερωμένος στις Νύμφες όπου και αυτός καλούταν Νυμφαίον, όπως τέτοιοι υπήρχαν πολλοί στην Ήλιδα, κατά μαρτυρία του Στράβωνα. Έτσι άρχισε να γενικεύεται η ανέγερση τέτοιων οικοδομημάτων και εντός των πόλεων τα οποία στην ουσία στέγαζαν δημόσιες κρήνες που αφιερώνονταν επίσης στις Νύμφες. Τέτοια τεχνητά πλέον νυμφαία ιδιαίτερα αξιόλογα από τον πλούσιο διάκοσμό τους ήταν
1. η Κρήνη του Θεαγένους στα Μέγαρα
2. οι Κρήνες της Πριήνης και της Γλαύκης στην Κόρινθο.
3. η Κρήνη παρά την πηγή της Καλλιρρόης στην Αθήνα.
4. Σύμφωνα με στοιχεία που παρέχουν ευρήματα (δεξαμενές και υδραγωγείο γύρω από το λόφο Νυμφών) εικάζεται ότι υπήρχε Νυμφαίο και στον λόφο αυτόν.

Με το χρόνο αυτά τα οικοδομήματα άρχισαν ιδίως στην ελληνιστική περίοδο να γίνονται επιβλητικότερα και πολυτελέστερα με κίονες, δεξαμενές, στοές κ.λπ. Ένα τέτοιο σπουδαίο οικοδόμημα ήταν το Νυμφαίο της Μιέξης στη Μακεδονία στο οποίο ο Αριστοτέλης δίδασκε τον Μέγα Αλέξανδρο, που φέρει σήμερα το όνομα Παλαιοσωτήρος στη "Βερρριότικη βρύση", κοντά στη Νάουσα. Αυτό στην ουσία ήταν σπήλαιο με σταλακτίτες που στην είσοδό του υπήρχαν λίθινα θρανία όπου ο Αριστοτέλης και δίδασκε. Τέτοιο κατασκευάστηκε και στην Κόρινθο με προ αυτού μεγάλη στοά. Αλλά και στην αρχαία Ολυμπία το φερόμενο ως μνημείο εξέδρας του Ηρώδη του Αττικού ήταν Νυμφαίο που έφερε μεγάλη αψίδα (ως αρχιτεκτονικό σχήμα εισόδου σπηλαίου) με ημιθόλιο στέγη και με μαρμάρινη επένδυση των τοίχων φέροντας δύο αγάλματα. Σε τέτοιο ακριβώς αρχιτεκτονικό σχέδιο με ημιθόλιο στέγη ήταν και το Νυμφαίο της Εφέσου που φέρεται πλέον να είχαν υιοθετήσει οι Ρωμαίοι τεχνικοί και αρχιτέκτονες της εποχής.
Τα ρωμαϊκά Νυμφαία καλούμενα Νυμφέουμ (εκ της λατινικής Nympheum) άρχισαν να ανοικοδομούνται περί τον 4ο αιώνα π.Χ.. Στη Ρώμη την εποχή εκείνη υπήρχαν ήδη πέντε "νυμφέουμ", όπως αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη, τα περισσότερα των οποίων αποτελούσαν αρχιτεκτονικά εξαρτήματα ανακτόρων ή "Θερμών" όπως ήταν το Nympheum Jovis, το Nympheum Trofei di Mario, το Nympheum Minerva Medica, ή εκείνο στους κήπους του ανακτόρου του Γαλλιηνού, ή ομοίως εκείνο του Δομιτιανού στο Παλατίνο, ή του Κυρηναλίου, ή ακόμα το Νυμφέουμ των Κουϊντίλιοι στην Αππία οδό. Αργότερα η ανοικοδόμηση αυτών άρχισε πλέον να γενικεύεται σ΄ όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας και σχεδόν σ΄ όλες τις πόλεις με τα παραπάνω αρχιτεκτονικά σχέδια ως αψιδωτά σπηλαιόμορφα, ή περιφερή, σχήματος Ροτόντα, με πλούσια διακόσμηση κιόνων, αγαλμάτων, δεξαμενών, κρηνών μεταβαλλόμενα έτσι και σε δημόσια εντευκτήρια ακόμα και ιδιωτικά μέσα σε αίθριους χώρους πλούσιων επαύλεων. Τέτοια φημισμένα "Νυμφαίουμ" υπήρξαν στην Αντιόχεια, τη Γέρασα, την Διοκαισάρεια, την Κόρινθο και Ολυμπία που αναφέρθηκαν παραπάνω, στη Πομπηία κ.ά.
Με την παράλληλη ανάπτυξη των ψηφιδωτών άρχισαν τα νυμφαία της ελληνιστικής κυρίως περιόδου να κοσμούνται με πλούσιες ψηφιδωτές παραστάσεις όπως στην Αντιόχεια και Κωνσταντινούπολη. Έτσι σιγά - σιγά η επιβλητικότητα και ο πλούσιος πλέον διάκοσμός τους άλλαξε και τη χρήση τους μεταβαλλόμενοι σε τόπους τέλεσης γάμων. Υπό αυτή την αντίληψη απαντάται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπως σημειώνει επ΄ αυτού και ο Ζωναράς «το καλούμενον νυμφαίον οίκον έτερον εις το τους γάμους γίνεσθαι».

ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΥ ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ Α3